Drvorezbareni ikonostas Crkve Svetog Nikole u Foči, urađen u duhu istoricizma – sinteze više umjetničkih stilova, svojom impozantnošću svojstvenom sabornim hramovima, pozlatama i raskošnim ukrasima, upotpunjuje uzvišeni osjećaj duhovnosti kojim odiše ova svetinja podignuta za vrijeme Turaka 1857. godine.
Ikonostasnu pregradu je, kako se pretpostavlja, rezbarila jedna od umjetničkih radionica iz Vojvodine, a uz ikonostas, u istom stilu su urađeni i bogato ukrašeni vladičanski tron i propovjedaonica na dva sprata.
Crkva Svetog Nikole je nacionalni spomenik BiH. U odluci Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika ističe se da je fočanska crkva značajna upravo zbog svog inventara izuzetne vrijednosti, od kojeg se posebno izdvajaju ikonostas, arhijerejski tron i predikaonica /propovjedaonica/, izvedeni u izrezbarenom i pozlaćenom drvetu u stilu kasnog baroka.
U odluci se navodi i da se propovjedaonica ovog hrama ubraja u jedinstvene primjere crkvenog namještaja i rezbarskog rada na širem području BiH.
Fočanski ikonostas se sastoji iz tri reda ikona, sa velikim raspećem u četvrtoj zoni na vrhu. Jedna od odlika ovog ikonostasa su drveni stubići između ikona, obojeni tako da daju privid kao da su od mermera, sa pozlaćenim i rezbarijama ukrašenim osnovama i kapitelima.
U mnoštvu izrezbarenih ukrasa na ikonostasu izdvaja se i svevideće oko Božije iznad carskih dveri.
Iznad ikonostasa uzdiže se veliko raspeće sa kitnjastim ukrasima među kojim su rascvjetalo lišće i cvijeće, ljestvice, kopljima, Sunce, Mjesec i ptica. Figura ptice na ispruženoj ruci izrezbarena je i na vrhu propovjedaonice, koja se u dva nivoa naslanja na masivni stub ispred ikonostasa.
U istom tonu je i visoki vladičanski tron u čijem podnožju su dvije u kamenu isklesane figure lavova, sa strane su dva u drvetu izrezbarena i pozlaćena jelena koja se propinju na zadnje noge, upletena u vitice loze. U gornjem dijelu trona je štit sa četiri ocila i krunama sa strane, a na vrhu trona je krst koji izranja iz raspuklog cvijeta.
Zahvaljujući sačuvanom tekstu iz duhovnog lista “Istočnik”, sada se tačno zna da je ikonostasna pregrada fočanske crkve urađena 1872, a da je ikone 1901. godine u “bojama ruskog tipa” oslikao Vasilije Đinovski, ali ostaje otvoreno pitanje koja radionica je izrezbarila monumentalnu ikonostasnu pregradu.
U više izvora se može naći podatak da je autor fočanskog ikonostasa najvjerovatnije neka od radionica iz Vojvodine, ali se nigdje ne navodi tačno koja.
Iz Republičkog zavoda za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa pojašnjavaju da ovakva tipologija ikonostasa, koju odlikuju klasicističko-barokni dekorativni repertoar i najčešće tri do četiri reda ikona, ima svoje korijene u tradiciji koja je formirana na prostoru Karlovačke mitropolije u vrijeme kada je ta oblast bila pod austrougarskom vlašću.
Biljana Mišić, istoričar umjetnosti i viši stručni saradnik u Republičkom zavodu, ističe da ikonostas Crkve Svetog Nikole u Foči pripada tipu raskošnijih visokih pregrada koncipiranih u četiri zone, te se samom svojom veličinom i složenošću programa može svrstati u reprezentativnije primjere.
Ovaj tip ikonostasa, kaže ona, predstavljao je dominantan model u opremanju pravoslavnih hramova u Vojvodini sve do kraja 19. vijeka.
“S obzirom na to da su iznijete pretpostavke da je ikonostas fočanske crkve najvjerovatnije izrađen u jednoj od vojvođanskih drvorezbarskih radionica, možemo reći da njegov raspored i stilske odlike prate karakteristike tog tipa”, zaključuje Mišićeva.
Ikonostas stare fočanske crkve izveden je, dodaje ona, u duhu istoricizma, što je bio preovlađujući stil u oblikovanju ikonostasa srpskih pravoslavnih hramova u periodu od sedamdesetih godina 19. vijeka do dvadesetih godina 20. vijeka, a izražen je kroz prožimanje više stilova, odnosno istorijskih epoha.
“Prije svega, preovlađuje neoklasicističko obilježje samog ikonostasa, koji je upotpunjen neobaroknim, ali i romantičarskim dekorativnim elementima i detaljima”, navodi Mišićeva.
Dominantno kolorističko obilježje, nastavlja ona, ikonostasu daje primarne površine prekrivene bijelom bojom, svojstvene neoklasicističkim spomenicima, uz primjenu i isticanje zlatnih drvorezbarenih dijelova i detalja, kao i elemenata izvedenih imitacijom mermera u sivoj boji.
“Polja ikonostasa su vertikalno raščlanjena stubićima, dok je horizontalna podjela naglašena profilisanim klasicističkim vijencima sa metopama kojima se dodatno ističe smjenjivanje dubine polja”, ukazuje istoričarka umjetnosti.
Uz floralne motive i isprepletene vriježe vinove loze izvedene u maniru neobarokne stilistike, primijenjeni su i orijentalni motivi u vidu lukovičastih elemenata, koji ukazuju, pojašnjava Mišićeva, na namjeru autora ikonostasa da se umjetnički izraz, jednim suptilnim poštovanjem duha mjesta i njegovog nasljeđa, prilagodi kulturnom miljeu hercegovačkog podneblja.
Ona naglašava da raskošna ikonostasna pregrada fočanske crkve predstavlja veoma značajno i kompleksno djelo u vizuelnom i programskom smislu.
“Koncipirana u duhu istoricizma sa dekorativnim i kolorističkim rješenjem u kombinaciji bijele, zlatne i imitacije mermera u sivoj boji, svojom poetikom veličajnosti doprinijela je naglašenoj reprezentativnosti enterijera Hrama. Kompleksnost i bogatstvo stilskog i dekorativnog programa, ovaj ikonostas svrstavaju u primjere visokog istoricizma kakav je njegovan u pravoslavnoj sakralnoj umjetnosti više od pet decenija, a po svojim umjetničkim obilježjima karakterističan za rad čuvenih vojvođanskih rezbarskih radionica”, zaključuje Mišićeva.
Profesor istorije umjetnosti LJiljana Ševo u svom radu o pravoslavnoj crkvi u Travniku piše da je veoma mali broj originalnih ikonostasa ukrašenih duborezom nastalih u šestoj, sedmoj i osmoj deceniji 19. vijeka koji su sačuvani u crkvama u BiH. Ona navodi da su duborezni ikonostasi iz tog vremena sačuvani samo u crkvama u Foči, Sarajevu i Travniku.
STARE STOLICE ZAMIJENJENE NOVIM, ČEKAJU OSNIVANJE MUZEJA
Na listi zaštićenog inventara je i osam drvenih stolica sa bogato ukrašenim naslonima, koje su dio izvornog namještaja Hrama Svetog Nikole. Stare stolice su zamijenjene novim 2023. godine prilikom obnove unutrašnjosti, jer nije bilo sredstava za njihovu skupocjenu restauraciju. Čuvaju se u crkvenim prostorijama i čekaju bolja vremena i planirano formiranje crkvenog muzeja. Isti slučaj je i sa izvornim pjevnicama, Hristovim grobom i carskim dverima.
ZBIRKA STARIH IKONA MEĐU NAJVREDNIJIM U BiH
Osim ikona na ikonostasu, koje su oslikane 1901. godine, Hram Svetog Nikole posjeduje izuzetno vrijednu zbirku od 36 starih ikona, koja se, ističe se u odluci Komisije za zaštitu spomenika, ubraja u najvrednije u BiH.
“Uvidom u ovu zbirku, moguće je napraviti pregled razvoja ikonopisa od 17. do 19. vijeka, sa odlikama srpske, kritske i grčke tradicije”, navodi se u odluci.
Jedna od starih ikona nalazi se na arhijerejskom tronu. To je ikona Svetog Đorđa na bijelom konju kako kopljem probada aždaju, iz 18. vijeka, rađena temperom na dasci.
U jednom od prethodnih tekstova iznijeli smo pretpostavku da bi to mogla biti jedna od četiri ikone koje je poklonila porodica Glođajić, ali uvidom sa stražnje strane može se vidjeti da je ovu ikonu priložio poznati fočanski trgovac i veliki kulturni i nacionalni radnik Milan Hadživuković, i to u godini kada je preminuo.
Na poleđini ikone piše: “Priložio Milan Hadživuković, u Foči 1952. godine”.
NA IKONOSTASTU MOJSIJE, STEFAN NEMANJA, STEFAN DEČANSKI, VOSTANIJE LAZAREVO…
Na veličanstvenom višespratnom ikonostastu stare fočanske crkve nalazi se ukupno 41 ikona /sa tri ikone raspeća na vrhu/. Sve su rađene, izuzev Blagovijesti i raspeća, u tehnici ulje na platnu kaširane /prilijepljene/ na drvo.
U prvom redu je deset ikona, od kojih šest prijestonih na kojima su svetitelji prikazani u sjedećem položaju. Na desnoj strani od carskih dveri su Isus Hristos Svedržitelj, Sveti Nikolaj Mirlikijski /hramovna ikona/ i Sveti Sava Prvi arhiepiskop srpski, a na lijevoj Bogorodica sa Bogomladencom u naručju, Sveti Jovan Preteča i Sveti Vasilije Ostroški Čudotvorac.
Na carskim dverima su Blagovijesti /blagovjesnik Sveti arhangel Gavrilo i Prečista Djeva Marija/, na južnim-desnim dverima je Sveti arhangel Mihailo, a na sjevernim-lijevim dverima je Sveti prvomučenik i arhiđakon Stefan.
Blagovijesti na carskim dverima nisu rad Vasilija Đinovskog, a oslikane su 2004. godine, kada su obnovljene carske dveri. Nove dveri, po uzoru na izvorne, rad su duboresca Živka Erakovića iz Banjana, a ikone su oslikale monahinje manastira Župa nikšićka u Crnoj Gori, podaci su sveštenika Ranka Bilinca i Aleksandra Vidakovića.
Nad prijestonim ikonama, u drugom nizu, koji se obično naziva apostolski red je 15 ikona.
Na sredini iznad carskih dveri je Tajna večera, a desno i lijevo od nje po sedam ikona, od kojih po šest apostola u stojećem stavu, te prikazi Uspenja Presvete Bogorodice i Vostanija /Vaskrsenja/ Lazarevog.
Desno od Tajne večere, prva ikona je Sveti apostol Pavle, a lijevo Sveti apostol Petar sa ključevima carstva Božijeg u rukama.
Nakon Svetog apostola Pavla, ikone s desne strane idu ovim redom: Sveti jevanđelist Matej, Sveti jevanđelist Luka, Sveti apostol Vartolomej, Uspenje Presvete Bogorodice, Sveti apostol Simon Zilot i Sveti apostol Filip.
S lijeve strane, nakon ikone Svetog apostola Petra, nalaze se ikone: Sveti jevanđelist Jovan, Sveti jevanđelist Marko, Sveti apostol Jakov, Vostanije Lazarevo, Sveti apostol Andrej i Sveti apostol Toma.
U trećem – prazničnom redu je 13 ikona. U centralnom dijelu smješteno je pet ikona praznika Gospodnjih, a glavna i najveća ikona u sredini, iznad Tajne večere, jeste Vaskrsenje Isusa Hrista – Vaskrs, dimenzija 210 sa 110 centimetara.
Zanimljivo je da se nazivima ikona “Vostanije Lazarevo” i “Vaskrsenje Hristovo” iskazuje suštinska razlika između Lazarevog ustajanja iz mrtvih, privremenog, i vaskrsenja Isusa Hrista u život vječni.
Desno od ikone Vaskrsenja su Preobraženje Hristovo i Krštenje Hristovo – Bogojavljenje, a lijevo Vaznesenje Hristovo – Spasovdan i Roždestvo Hristovo – Božić.
U ovom redu nalaze se još po četiri ikone desno i lijevo od Gospodnjih.
Zdesna, do ikone Krštenja u rijeci Jordanu, prva je ikona Sveta tri jerarha – Vasilija Velikog, Jovana Zlatoustog i Grigorija Bogoslova, a zatim slijede ikone Svetog velikomučenika Georgija, Svetih cara Konstantina i carice Jelene, koji između sebe drže Časni krst, te ikona Svetog proroka Ilije.
Slijeva, do ikone Roždestva Hristovog je ikona na kojoj su dva srpska svetitelja – Sveti Stefan Nemanja Mirotočivi /Sveti Simeon/ i Sveti Arsenije arhiepiskop pećki, a zatim ikone Svetog Velikomučenika Dimitrija, Svetog Stefana Dečanskog sa kraljicom Jelenom /najvjerovatnije je riječ o njegovoj sestri Jeleni Dečanskoj, ali bi to mogle biti i njegova baba Jelena Anžujska ili njegova kćerka Jelena Nemanjić Šubić/.
Na kraju reda je ikona Svetog proroka Mojsija sa tablicom deset Božijih zapovijesti označenih rimskim brojevima.
Iznad trećeg niza uzdiže se krst sa oslikanim raspećem Isusa Hrista i sa
ikonama-medaljonima Bogorodice i Svetog apostola i jevanđeliste Jovana Bogoslova ispod krsta, te sa mnoštvom vješto izrezbarenih ukrasa.
Zanimljivo je da ispod prvog reda prijestonih ikona, u prizemlju ikonostasa, u parapetu, kako se taj red naziva, predviđena mjesta za ikone nisu popunjena.
U parapetu se obično slikaju događaji iz Starog zavjeta.
Ikonostas je, ističu iz Republičkog zavoda za zaštitu, jedan od najvažnijih elemenata unutrašnjeg uređenja pravoslavnog hrama koji odvaja najsvetiji prostor – oltar od naosa i s toga nosi snažno simboličko značenje u pravoslavnoj ikonografiji.
Predstavlja najsloženiju cjelinu, ima važnu liturgijsku funkciju i treba vizuelno da oživi i prenese određene poruke koje su bitne za identitet vjerske zajednice, poručuju iz Zavoda.
