Brod kod Foče, naselje poznato kao prelaz na Drini na čuvenom dubrovačkom putu, još iz vremena prije i za vrijeme Turaka, poslije Drugog svjetskog rata i izgradnje drvnog kombinata bio je nosilac razvoja ne samo opštine i regije, već i BiH, pa može se reći i jedan od važnih “motora” razvoja Jugoslavije.
Šumarsko industrijski kombinat /ŠIK/ “Maglić” bio je jedan od najvećih drvnih kombinata bivše velike države i zapošljavao je više hiljada radnika, a gradili su ga, između ostalih, njemački ratni zarobljenici.
Na tom mjestu danas posluje tek nekoliko manjih pogona, pa je i život u samom naselju tek blijeda slika slavne prošlosti.
Nekadašnji stanovnik Broda na Drini, poznati kulturno-društveni radnik i pjesnik iz Foče Ranko Savić sa sjetom se prisjeća prohujalih vremena i života u ovom radničkom naselju.
Brod na Drini smjestio se četiri kilometra uzvodno, odnosno južno, od Foče, a nekad davno, pripovijeda Savić, ime je dobio po đemiji – splavu ili čamcu pričvršćenom za sajlu, kojim su tadašnji stanovnici Broda i okolnih sela prelazili sa jedne na drugu obalu plahovite Drine, odnosno brodili preko vode.
Đemija se nalazila stotinak metara nizvodno od sadašnjeg mosta i radila je aktivno sve do početka prošlog vijeka, kada je izgrađen most. Prvi most se nalazio niže od sadašnjeg i rušen je u oba svjetska rata.
Sadašnji most, poznat po svojoj ljepoti i gracioznosti, poslije Drugog svjetskog rata gradili su ratni zarobljenici Nijemci, a postoji priča po kojoj je, navodi Savić, most trebalo da bude na ušću Bistrice u Drinu, jer bi bio puno niži i samim tim jeftiniji i lakši za gradnju.
“Ali je Nijemac, inženjer koji je vodio radove rekao: `Ne, ne bi trebao biti ovdje, jer je previše otvoren za napad aviona. Ovo je Balkan, i biće još ratova`. Ne zna se da li je ovo istinita priča, ali je istina da je 1995. godine u septembru, jedini on od svih fočanskih mostova na Drini preživio NATO bombardovanje, iako je bilo preko 10 avio-napada”, kaže Savić.
On pojašnjava da konfiguracija terena, odnosno okolna brda nisu dozvoljavala napade sa istoka i sa zapada, a ni sa juga jer je na jugu bila Crna Gora, odnosno Jugoslavija, tako da su napadi vršeni iz pravca Gradačke stijene- uzvodno, sa sjevera.
“Ali, most je na sredini najtanji, tako da su avio bombe prolijetale ispod luka i padale u Drinu. LJepota, tj. predivan luk, su spasili most”, ponosno ističe Savić.
VOZ ĆIRO I VAGONI “TELEĆARI”
Vraćajući se u davnu prošlost, Savić priča da je Brod prije Drugog svjetskog rata bio selo, a na prostranom polju gdje je 1950. godine izgrađen ŠIK “Maglić” pasla je stoka. Uglavnom je to bila zemlja porodice Kalajdžić.
On podsjeća da je nagli razvoj i rast naselja počeo sa početkom rada “Maglića”, jednog od najvećih drvnih kombinata bivše Jugoslavije.
Tada su izgrađene zgrade i barake za radnike, kino sala, ambulanta, fudbalski stadion, osmogodišnja škola.
Brod je imao autobusku vezu sa Fočom, u početku tri puta na dan, kad su bile smjene radnika, a kasnije svaki sat od 6.00 do 22.00.
“Takođe je uskotračnom prugom bio povezan sa Fočom i Miljevinom čuvenim ćirom koji je imao vagone takozvane `telećare`, jer nije bilo kupea, već su se duž cijelih vagona pružale klupe, a u sredini su stajali oni koji nisu ugrabili mjesto”, kaže Savić.
GOSTOVANJA ESTRADNIH ZVIJEZDA I TAKMIČENJA SJEKAČA
On ističe da je Brod imao bogat kulturno-sportski život. Filmovi su se prikazivani jednom sedmično, a aktivno je radilo Kulturno-umjetničko društvo “Jedinstvo” sve do 1971. godine, kada je srušena kino sala i izgrađen Auto-servis.
“Takođe su najmanje jednom godišnje, u ljetnom periodu, na stadionu FK `Radnik`, gdje je poslije nikla Fabrika namještaja, gostovale poznate estradne zvijezde – Stanimir Petrović Lale, Mira Torbica, Meho Puzić, Zehra Deović, Jovica Petković… Na buradima za naftu bi se pokovale daske i to je bila bina, a gledaoci su od kuća nosili stolice, ko je htio da sjedi”, navodi Savić.
Na tom stadionu je nekoliko puta bilo održano i takmičenje sjekača BiH.
“Mi djeca smo otvorenih usta gledali kako sjekači obaraju vertikalno postavljene balvane i kako ih nevjerovatno brzo i stručno obrađuju u grede”, kaže Savić i dodaje da je Brod imao i disko klub “Atlantis”, gdje su počele mnoge prve ljubavi i gdje su mnogi osjetili treptaje prvog poljupca.
“CRVENI ĐAVOLI” FUDBAL IGRALI U PRIGLAVCIMA
Savić napominje da je na Brodu nekada postojao i Fudbalski klub “Radnik”, koji je imao kratku i slavnu istoriju, od 1950. do 1977. godine.
“Radnik su zvali `crveni đavoli` zbog boje dresova, sa šnjurama ispod vrata. Igralo se na stadionu bez trave, na šljaci, ali to nije smetalo momcima da izgaraju na terenu. U početku nisu svi imali ni kopačke, pa su rezervni igrači nosili priglavke i zagrijavali se u njima”, sa sjetom se Savić prisjeća fudbalske istorije ovog naselja.
On napominje da su sa Broda neka zvučna fudbalska imena, poput braće Rada i Zorana Paprice, Radmila Mihajlovića, Nevenka Vasiljevića, koji su igrali za velike klubove bivše Jugoslavije i Evrope.
PRVI MAJ UZ KONTRABAS I HARMONIKU
Savić priča da je posebno zanimljiva bila proslava Prvog maja. Pripreme za proslavu počinjale bi mnogo prije, jer su, navodi on, djeca danima po šumi skupljala granje i pravila ogromnu gomilu na uzvišenju iznad Broda – na brdu Glavica.
Uoči Prvog maja u organizaciji nastavnika osnovne škole pravljena je bakljada.
“Na drvenim šipkama dužine jedan metar pričvršćivala bi se prazna konzerva od graška i u nju bi stavljali krpe i pucvale natopljene naftom. Od česme Alborija, kolona djece iz osnovne škole sa zapaljenim bakljama organizovano bi išla kroz cijelo naselje do Drinskog mosta gdje bi pepeo istresala u Drinu”, prisjeća se Savić.
Odmah poslije toga išlo bi se na Glavicu gdje je paljena prvomajska vatra, uz koju se igralo i pjevalo.
“A na Prvi maj, ranom zorom, Kafedžić Ibro sa harmonikom i čika Šipoš sa kontrabasom išli su između baraka i zgrada kroz cijeli Brod i pozivali ljude na uranak, opet na Glavicu. Izlazile bi cijele porodice i tu, ako bi bilo lijepo vrijeme, boravile na izletu čitav dan, uz roštilj, meze i piće”, kaže Savić.
NASELJE FORMOZA DOBILO IME PO KRIZI NA DALEKOM ISTOKU
Brod je bio podijeljen na kolonije, odnosno kolone – restoranska kolonija, kolonija prodavnica, kolonija kod škole, Formoza i uprava željeznice.
Savić otkriva zaboravljenu istoriju i zanimljivu priču kako je Formoza dobila ime, naselje gdje su nekad bile tri samačke zgrade, za smještaj radnika samaca.
On priča da je broj radnika samaca opadao, pa se došlo na ideju da se dvije od tri zgrade pretvore u stanove i da se oni dodijele radnicima sa Broda koji su stanovali u barakama bez kupatila.
“Te 1968. radnici koji su imali rješenja, bojeći se da neko drugi ne useli, su provalili u svoje stanove i zabarikadirali se, očekujući intervenciju milicije.
Kako je oko tog samačkog naselja išla pruga, sa južne i istočne strane, a sa zapada tekla Drina, ličilo je to naselje na ostrvo i dali su mu ime Formoza, po istoimenom ostrvu na Dalekom istoku”, kaže Savić.
On priča da se ne zna ko je prvi dao naziv Formoza, ponukan stvarnom Formozom /ostrvom Tajvan/ na dalekom istoku i krizom oko nje, tek Formoza i sad postoji sa tri zgrade i sa ljudima koji tu žive.
ČESMA U SPOMEN MAĐARSKOM VOJNIKU
Jedno od obilježja ovog naselja i svojevrsni spomenik je čuvena česma Alborija, na ulazu u Brod iz Foče, podignuta po natpisu na njoj 1906. godine.
“Česma čudnog naziva je zakletva svih Brođana, jer da bi bio Brođanin moraš makar 10 litara vode popiti sa Alborije. Tako kažu, a ova česma je, u stvari, spomen-česma”, kaže Savić.
Savić priča da je česma podignuta u znak sjećanja na mladog natporučnika austrougarske vojske Ferenca Alborija, koji je poticao iz bogate mađarske porodice, a prema legendi poginuo je na tom mjestu u pograničnom sukobu sa crnogorskom vojskom.
“Majka je izdejstvovala dozvolu za gradnju česme u spomen svom sinu jedincu. Česma se napajala vodom iz izvora neposredno iznad, ali su raznim radovima na cesti i oko ceste napravili da voda više ne teče. Šteta”, kaže Savić.
Kultno mjesto na Brodu je “Fontana”, restoran na desnoj obali Drine, priča Savić, gdje se sve deševalo, sve počinjalo i završavalo.
“Tu je bio i matični ured, pa se i vjenčavalo i razvodilo, upisivalo pri rođenju i ispisivalo kad se umre. Tu se pilo, pjevalo, kockalo, družilo, sjedilo `nako`, tuklo, tu je i milicija tražila i to vrlo često da se postupi po naređenju – tu se živjelo. Danas restoran `Antik` vrlo uspješno čuva tradiciju stare `Fontane` i svi Brođani, ma gdje u svijetu da žive, kad dođu obavezno svrate u `Antik`, da se sjete nekih divnih, davnih dana”, naglašava Savić.
SMARAGDNA DRINA I BISERNE PLAŽE
Drina i đemija na njoj Brodu su dali ime, a drinske plaže su mu, nastavlja priču Savić, dale sjaj.
“Svaka kolonija je imala svoju plažu, a najpoznatija je Mačkovac koja i sad postoji – divan pješčani sprud na kom su mnogi naučili da plivaju. A preplivati Drinu, to je bilo pitanje ponosa i odrastanja. Tu smo mi djeca koristili jednu foru: mlatarajući i nogama i rukama, skakali bi u bukove iznad Mačkovca, a Drina bi nas sama odnijela na drugu stranu. I to se pikalo, kao preplivao si Drinu. Mnogi su poslije išli pješice okolo preko mosta da se vrate na Mačkovac, ali o tom se baš i ne priča”, šaljivo dodaje ovaj veliki zaljubljenik u svoj zavičaj.
Druga plaža, sa sitnim šljunkom, bijelim kao snijeg, bila je malo nizvodno ispod mosta, gdje su pristajali splavovi sa turistima, jer je to bila zadnja stanica.
“Na tom dijelu je nekad bila brana i služila je da se balvani, koje su iz kanjona Tare spuštali hrabri triftari, zaustave i podignu dizalicom na vagone, te da se transportuju u pilanu. Čitava Drina je znala biti prekrivena balvanima sve do Trnovača, a samo hrabri su prelazili preko njih sa jedne na drugu stranu”, podsjeća Savić na nekadašnji način transporta oblovine.
Treća plaža je bila na Bistrici, na ušću u Drinu, gdje bi se napravila velika brana i kupalo još od maja, a mali problem je bila separacija Rudnika mrkog uglja u Miljevini, koja je prljala Bistricu, pa se ova plaža koristila najviše vikendom kad rudnik nije radio.
Četvrta plaža je iznad Trnovača, dodaje on, šljunkovita je, i sad postoji.
BROĐANI PIONIRI RAFTINGA
Savić s ponosom ističe da su Brođani pioniri raftinga u Foči, ali ne zato što je pokojni Zdravko Kovač prvi počeo da sa Milom Nikolićem Gležnjakom i sa Miodragom Mastilom Stilašom spušta turiste čamcima, nego što su i oni kao djeca, kad nije bilo pomena o čamcima, i kad su splavovi bili rijetkost, znali da povežu četiri traktorske gume, da ih pokriju vrbovim granjem i da se sa veslima od dasaka spuste Drinom od Kopilova ili od Čelikova polja.
“Spuštali bismo se i niz Taru, ali nismo mogli da guramo šlaufe na tu daljinu. Ovo tek da se zna”, duhovito dodaje Savić.
Brod danas, konstatuje on, blijeda je sjenka onog starog Broda.
“Maglić odavno ne radi, kolonija kod restorana ne postoji i tu je sad davno početa i nikad završena energana, `spomenik gluposti`, nema FK Radnik, ni kina, ni KUD-a, ni disko kluba, škola jedva da opstaje jer nema djece, na Glavici se još ponekad pale prvomajske vatre, skromno i stidljivo, a prvomajski uranci su istorija. Ali, Brod, ipak, živi, sa nekim novim stanovnicima i sa sjećanjima nas koji smo živjeli kad je sve bilo i ljepše i slađe. Možda mi se samo čini…”, zaključuje Savić.
