Jedno od nastarijih grobalja u Sarajevu bilo je groblje na “Carini”, nazvano po carinarnici na zapadnom ulazu u grad, gdje se vremenom razvio važan urbani centar Marijin dvor. U ranijim izvorima spominje se pod nazivom groblje u Vasiljevoj bašči, a potom i groblje na Vrbanji. Upravo na tom prostoru su prije 50 godina sagrađene glavne administrativne zgrade tadašnje BiH, danas sjedište zajedničkih organa BiH.
Po tvrdnjama D. Sergejevskog na ovom lokalitetu nalazilo se groblje još u predrimskom periodu. Prije dolaska Turaka na ovom su groblju sahranjivani stanovnici obližnjih srpskih naselja Brodac i Varoš, uz koja je vremenom nastalo i razvilo se osmansko Sarajevo. O starosti groblja svjedoče mnogobrojni materijalni nalazi pronađeni na ovom lokalitetu prilikom ekshumacija grobnica, koji se čuvaju u Zemaljskom muzeju. Prvi pisani trag o groblju zabilježen je u vakufnami Isa-bega Isakovića iz 1462. godine. Zna se i da je samo ulica Vrbanja dijelila groblje od nekadašnjeg gubilišta gdje su Turci izvršavali smrtne kazne. Ne zna se tačno kada je Srpsko-pravoslavna crkvena opština postala vlasnik zemljišta Vasiljeve bašče, po nekim izvorima u drugoj polovini 17. vijeka. Zbog čestih epidemija koje su vjekovima kosile Sarajlije, groblje se širilo, tako da je na kraju obuhvatalo 18 dunuma (18.000 m2) najperspektivnijeg urbanog prostora.
Isticanje krsta u Osmanskom carstvu bilo je zabranjeno sve do sredine 19. vijeka, a prvi put je bilo dozvoljeno javno nošenje krsta kroz grad u pogrebnoj povorci tokom sahrane austrijskog konzula u Sarajevu, dr Dimitrija Atanackovića 1857, koji je takođe bio sahranjen u Vasiljevoj bašči. Na ovom groblju su sahranjivane i najstarije i najuglednije sarajevske srpske porodice, kao što su: Budimlići, Besarovići, Ćirkovići, Miletići, Arnautovići, Lučići, Selakovići, Todorović-Hadžiristići, Jeftanovići, Despići, Skarići, Jelići i drugi.
Centralno mjesto
Naravno, tu su sahranjeni i mnogi sveštenici i crkvenoslužitelji Srpske pravoslavne crkve, a centralno mjesto u groblju imale su grobnice trojice pravoslavnih vladika: Aksentija hercegovačkog (18. vijek), Pajsija dabrobosanskog i Joanikija zvorničkog (19. vijek). Njihove grobnice bile su ograđene kamenom i pokrivene teškim fino obrađenim pločama na kojima su bili uklesani grbovi i natpisi. Međutim, bilo je vidljivo da su grobovi oskrnavljeni, ploče polomljene i pomjerane, uz tragove kopanja, jer pljačkaši su očekivali da su srpske vladike sahranjivane sa raznim dragocjenostima.
Za vrijeme austrougarske okupacije, gradsko poglavarstvo je nastojalo da groblje na “Carini” izmjesti jer se nalazilo na atraktivnoj lokaciji za gradnju, pa je tu 1883. i zabranjeno sahranjivanje, zbog “zdravstvenih propisa”. Jedno vrijeme Srbi su sahranjivani u groblje na Vracama, ali je teren tu bio vrlo nepogodan. To je primoralo crkvenu opštinu da kupi zemljište na Koševu i otvori novo groblje Svetih arhangela Mihaila i Gavrila, koje je 12. oktobra 1884. godine osveštao mitropolit dabrobosanski Sava Kosanović. Namjera je bila da se vremenom ekshumiraju posmrtni ostaci sa “Carine” i prenesu na to novo groblje ili u druga mjesna groblja po želji rodbine. Sve druge posmrtne ostatke za koje se ne bi pojavili srodnici, Crkvena opština bi sahranila u zajedničkoj grobnici ispod novog pravoslavnog hrama, kojeg je planirala, zajedno sa Bogoslovijom izgraditi tu na mjestu groblja, a to je bio i glavni razlog pristanka Crkve za njegovo izmještanje. U tu je svrhu i od katolika 1934. otkupila jedan manji dio grobljanskog zemljišta koji im je ranije dala u zakup. Prekopavanje groblja je bilo planirano za proljeće 1935, ali je zbog raznih razloga to stalno odgađano, da bi konačno Eparhijski savjet 12. marta 1939. odobrio početak ekshumacija u groblju na “Carini” i prenos posmrtnih ostataka iz oko 1500 grobnica u novo groblje na Koševu. Posljednji put je učinjen pomen i parastos tu sahranjenima 3. juna 1939. godine. Odmah sutradan je oko 200 radnika pod rukovodstvom Uroša Bogdanovića otpočelo sa prekopavanjem. Kopalo se na dubini od 130 cm, a već do kraja juna sakupljeno je 60 velikih vreća ljudskih kostiju i već se vidjelo da će njihova količina do kraja radova biti izuzetno velika. U grobnicama je pronađeno starog kovanog novca, dubrovačkog, mađarskog, srpskog, italijanskog, grčkog, te nešto nakita, srebrene naprsne toke i slično.
Nedjelo
Posmrtni ostaci ogromnog broja pravoslavnih Srba iskopani su tokom ljeta i jeseni 1939, a penzionisani kustos Zemaljskog muzeja i ugledni srpski naučnik Vladislav Skarić pratio je ekshumaciju, vršeći popis i opis nadgrobnih spomenika. Tom prilikom u Zemaljski muzej je prenijet spomenik u obliku stećka, kao i dva srednjovjekovna kamena sarkofaga i dva nadgrobna spomenika iz 17. vijeka. Na jednom od njih piše na crkvenoslovenskom da pripada Damjanu, umrlom 1652. godine. Skarić je evidentirao 786 nadgrobnih spomenika, međutim bar još toliko je bilo neobilježenih grobnica, s tim da je u jedan grob često sahranjivano više od jedne osobe. Razlog za tako brojne grobnice bez obilježja je sljedeći: naime, 1729. godine bosanski vezir Ahmet-paša Skopljak počeo je gradnju gradskih utvrda na Vratniku, naredivši da se svi nadgrobni spomenici sa groblja na Vrbanji uzidaju u bedem. Tako je nestalo jedno vrijedno svjedočanstvo minulih vijekova o istoriji ovog prostora. Nema dokaza o skrivenoj pozadini pašine odluke da tako pobriše dugu tradiciju i hrišćanski karakter ovog mjesta, ali razmjere tog nedjela pobuđuju sumnju da je baš to bio motiv, tim više što je u blizini bilo i nekoliko povoljnih kamenoloma.
Iste 1939. je odlučeno da se na koševskom groblju sagradi kapela za pohranjivanje zemnih ostataka vidovdanskih heroja, koji su još 7. juna 1920. tu sahranjeni u zajedničku grobnicu nakon što su dopremljeni iz Terezina i drugih mjesta. Kapelu je projektovao ugledni srpski arhitekta, profesor i akademik Aleksandar Deroko, a izgrađena je za oko 100 dana od strane preduzeća “Progres”. Podignuta je na mjestu stare drvene kapele koju je 1896. godine sagradio sarajevski trgovac Petrakija Petrović. Kako se u to vrijeme postavilo i pitanje šta učiniti sa nadgrobnim spomenicima iz groblja na Carini, pokojnika čije će kosti biti sahranjene u zajedničku grobnicu takođe na Koševu, profesor Deroko je odlučio da se oni sačuvaju ugradnjom u zidove kapele. Ukupno 600 tih spomenika uzidano je licem na spoljnu stranu, sa vidnim natpisima. Na ovaj način su ti materijalni ostaci raritetne vrijednosti očuvani i dokaz su istorijskog kontinuiteta srpskog viševjekovnog bitisanja na ovom prostoru. Tako i ovo lucidno graditeljsko rješenje, između ostalog, čuva uspomenu na mnoge generacije Srba koji su imali izuzetan značaj u ekonomskom, kulturnom, političkom i istorijskom razvoju Sarajeva. Troškove gradnje kapele u iznosu od blizu 200 000 dinara “čineći poklon svom narodu i crkvi” isplatio je predsjednik Crkvene opštine sarajevske, ugledni trgovac Stevo Prnjatović. U njenu kriptu su pohranjene kosti Gavrila Principa, Nedeljka Čabrinovića, Trifka Grabeža, Danila Ilića, Miška Jovanovića, Bogdana Žerajića, Vladimira Gaćinovića, Veljka Čubrilovića, Jakova Milovića, Mitra i Neđa Kerovića i Marka Perina. Njima je 29. oktobra 1939. služio parastos i osvetio kapelu mitropolit Petar Zimonjić uz sasluženje 14 sveštenika, dva đakona i srpskog pjevačkog društva “Sloga”, te uz prisustvo mnogobrojnog naroda. Tom prilikom su opojane i kosti prenijete iz starog groblja na Carini i sahranjene u proširenu grobnicu u kojoj su do tada bili zemni ostaci Principa i drugova.
Tako je konačno sa lica zemlje pobrisan još jedan materijalni dokaz dubine srpskih korijena u gradu Sarajevu, a planiranu gradnju velikog hrama i bogoslovije tu na Marijin dvoru će omesti nadolazeći svjetski sukob da bi dolazak komunista na vlast 1945. godine te namjere zauvijek osujetio.
Deroko
Stvaralaštvo čuvenog srpskog arhitekte Deroka je prepoznatljivo po srpskom nacionalnom stilu. Iza sebe je ostavio mnogobrojna djela, među kojima je najpoznatiji Hram Svetog Save u Beogradu, koji je projektovao zajedno sa Bogdanom Nestorovićem. U Sarajevu je, osim kapele za vidovdanske heroje, projektovao i Preobraženjsku crkvu u sarajevskom naselju Pofalići.
